Ο Σπινόζα πάντα παρών...

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

---------------------------------------

Από τον Άγγελο Πετρουλάκη

«Να μη χλευάζουμε,

να μη θρηνολογούμε, να μην καταφρονούμε,

αλλά να κατανοούμε…»

Μπαρούχ Σπινόζα

Φρεντερίκ Λενουάρ:

«Το θαύμα του Σπινόζα»

Ή

‘Όταν η φιλοσοφία μπορεί να μας αλλάξει τη ζωή

Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ

Ο Φρεντερίκ Λενουάρ είναι Γάλλος φιλόσοφος, κοινωνιολόγος και ιστορικός τών θρησκειών. Έχει γεννηθεί το 1962 στη Μαγαδασκάρη. Στον πρόλογο του βιβλίου του, μας πληροφορεί ότι συστηματικά άρχισε ν’ ασχολείται με τον Σπινόζα το 2012, σε μια σχέση που ως αφετηρία είχε κάτι απ’ αυτό που χαρακτηρίζουμε ως «κεραυνοβόλο έρωτα». Στη ροή τού χρόνου, ο έρωτας αυτός ενισχύθηκε όσο ανακάλυπτε τη σκέψη τού Σπινόζα σε κείμενα όλο και περισσότερων φιλοσόφων και διανοούμενων. «Από τον Μπερξόν μέχρι τον Αϊνστάιν, έχω χάσει πλέον τον λογαριασμό των μεγάλων στοχαστών που αναγνωρίζουν βαθύ χρέος απέναντί του», ομολογεί, για να παραθέσει στη συνέχεια μια κατάθεση θαυμασμού τού Γκαίτε προς τον Σπινόζα.

Με το βιβλίο του «Το θαύμα του Σπινόζα» επιχειρεί να παρουσιάσει πλευρές τού έργου τού Σπινόζα, που, ως καθημερινή πρακτική, όντως μπορούν να συμβάλλουν στην αλλαγή τής θέασης της ζωής και κατά συνέπεια της συμπεριφοράς. Άλλωστε η ματιά, μέσα από την οποία παρατηρεί τον Σπινόζα, απέχει κάπου 350 χρόνια, ενώ οι συνθήκες τής ίδιας της ζωής, μεταξύ τών δυο εποχών, απέχουν συμπαντικά.

Με ιδιαίτερη ευαισθησία, ο Λενουάρ, αναφέρεται στον διωγμό τού Σπινόζα από την εβραϊκή κοινότητα της Ολλανδίας, τον αφορισμό του και όλη την πολεμική που δέχτηκε όταν επιχείρησε να μιλήσει για την ουσία της εβραϊκής πίστης, η οποία ουσία, όπως σε κάθε θρησκεία, άλλωστε, χειραγωγείται από την τυπολατρεία, αλλά και τις τάσεις εξουσίας.

Αναφέρεται, επίσης, στην επιρροή που άσκησε πάνω του ο Ντεκάρτ και οι χριστιανοί μεταρρυθμιστές που είχαν προηγηθεί, προκαλώντας τις διασπάσεις στους κόλπους τού Καθολικισμού. Άλλωστε, ο 17^ος αιώνας εμφανίζει στην Ευρώπη μια εκπληκτική αφύπνιση ιδεών, κάτι που δεν συμβαίνει ανατολικότερα, δηλαδή όπου κυριαρχεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία και το Ισλάμ.

Ο Λενουάρ στέκεται στις διαφορές τού δυϊσμού τού Ντεκάρτ (υλικός και πνευματικός κόσμος), με τις αντιλήψεις τού Σπινόζα, ο οποίος με βάση τον ορθό λόγο «κατεδαφίζει τα υπάρχοντα συστήματα, για να οικοδομήσει μια φιλοσοφία σφαιρική, η οποία δεν κάνει πλέον διαχωρισμό μεταξύ του δημιουργού και της δημιουργίας, του πνευματικού και του υλικού, αλλά συλλαμβάνει με την ίδια κίνηση τον άνθρωπο και τη φύση, το πνεύμα και το σώμα, τη μεταφυσική και την ηθική».

Επιχειρώντας έναν παραλληλισμό Αϊνστάιν – Σπινόζα, παρά το χάσμα τών τριών αιώνων που μεσολαβούν, θα επισημάνει (ο Λενουάρ):

«Τον 20^ο αιώνα, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν βρίσκει στο έργο του Σπινόζα τη μεταφυσική προέκταση της επανάστασης που πραγματοποιεί ο ίδιος στη φυσική. Αλλά και η σπινοζική αντίληψη για τον άνθρωπο είναι εξίσου σύγχρονη. Συμφιλίωσε το σώμα και το πνεύμα, ανασυγκρότησε το παζλ των συναισθημάτων, της σκέψης και των θρησκευτικών δοξασιών…

[…]

»Ο Σπινόζα είναι ασφαλώς μεγαλοφυής και έχουμε ενίοτε μεγάλη δυσκολία να παρακολουθήσουμε την πνευματική του δύναμη, αλλά η αφαιρετικότητά του στοχεύει απλώς στο να προτείνει μια σοφία που δεν χαράσσει καμία πειθαναγκαστική οδό προκειμένου να επιτρέψει στον καθένα να βρει τον δρόμο της χαράς».

Η φράση «Συμφιλίωσε το σώμα και το πνεύμα…», ανέσυρε από τη μνήμη μου ένα μικρό δοκίμιο του αείμνηστου Κώστα Τσιρόπουλου «Πολιτισμός του σώματος», που αν και χριστιανός φιλόσοφος, δεν αρνείται τη σημαντικότητα του σώματος, αντιθέτως ισχυρίζεται πως πνεύμα και ψυχή υπάρχουν γιατί υπάρχει το σώμα, χωρίς αυτό παύουν να υπάρχουν και παύει να είναι ορατός και ο κόσμος μας.

Ο Λενουάρ επισημαίνει πως ο Σπινόζα «στο φιλοσοφικό του σύστημα τοποθετεί τον Λόγο στο κέντρο του παντός…», για τούτο και «προτείνει μια οδό απελευθέρωσης βασισμένη στην ενδελεχή παρατήρηση του εαυτού μας, των παθών, των συγκινήσεων, των επιθυμιών, της φυσικής μας συγκρότησης, που μόνο αυτή θα μας καταστήσει ελεύθερους».

Αναφερόμενος στην «Πραγματεία για τη διόρθωση του νου» θα επισημάνει πως η αναζήτηση του «πραγματικού αγαθού», όπως την εκφράζει ο Σπινόζα, «είναι αυτή καθεαυτήν η ουσία της αναζήτησης της σοφίας σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες». Για τον Λενουάρ, αιτία της στροφής τού Σπινόζα στην αναζήτηση του «πραγματικού αγαθού», στάθηκε ο απηνής διωγμός του από την εβραϊκή κοινότητα, ο εξευτελιστικός αφορισμός του και οι απειλές που τον κύκλωναν από παντού. Το θρησκευτικό μίσος, που θα ξεσηκώσει η αμφισβήτηση των εβραϊκών δογμάτων και παραδόσεων, έναν μόνο δρόμο τού δείχνει ως άμυνα: Την εσωτερική γαλήνη και την επιθυμία να πορευτεί με χαρά.

Βρισκόμαστε στην Ευρώπη του 17^ου αιώνα, σε κοινωνίες που βράζουν από νέες ιδέες και που τα μέχρι τότε δεδομένα, ιδιαίτερα στη σχέση τών ανθρώπων με τη θρησκεία, ανατρέπονται το ένα μετά το άλλο. Οι εκπρόσωποι των θρησκευτικών συστημάτων αμύνονται, αλλά οι διανοητές που εμφανίζονται ο ένας μετά τον άλλον, δημιουργούν έναν εντελώς καινούργιο κόσμο. Ο Ντεκάρτ απελευθερώνει τον φιλοσοφικό στοχασμό από τη θεολογική εξουσία και συνδέει την αποδεικτική μέθοδό του με τα μαθηματικά. Παράλληλα, οι επιστήμες ξεθαρρεύουν. Τα ανήσυχα πνεύματα δημιουργούν φιλοσοφικά ρεύματα και αυτά με τις σειρά τους καλλιεργούν κοινωνικές ανατροπές. Η Ολλανδία είναι από τις χώρες που δέχονται ευκολότερα τις νέες ιδές. Η μόνη χώρα – αυτήν τουλάχιστον γνωρίζει ο Σπινόζα, με την περιορισμένη πληροφόρηση της εποχής – που αντιστέκεται στις νέες ιδέες είναι η Τουρκία, στην οποία η σκέψη φιμώνεται ‘‘αεροστεγώς’’ εν ονόματι της μουσουλμανικής θρησκείας.

«Οι Τούρκοι θεωρούν ακόμα και τη συζήτηση ασέβεια και πλημμυρίζουν την κρίση του κάθε ανθρώπου με τόσες προκαταλήψεις, ώστε δεν αφήνουν στην ψυχή καθόλου χώρο για τον ορθό χώρο, ούτε καν για τη διατύπωση κάποιας αμφιβολίας», γράφει ο Σπινόζα.

Κατά τον Λενουάρ, η κατ’ ουσίαν επανάσταση του Σπινόζα ξεκινά από την αμφισβήτηση των Προφητών, καθώς δεν αναγνωρίζει σ’ αυτούς ούτε περισσότερη ευφυΐα, αλλά ούτε το χάρισμα να επικοινωνούν με τον Θεό, αλλά επιπλέον φαντασία και δύναμη χειραγώγησης. Το επόμενο βήμα τού Σπινόζα είναι η αμφισβήτηση της τήρησης του θεϊκού νόμου, που θα φέρει τον ήδη αποσυνάγωγο φιλόσοφο σε ευθεία σύγκρουση με το εβραϊκό ιερατείο τής εποχής. «Ο αληθινός θεϊκός νόμος δεν είναι, κατά τον Σπινόζα, η τήρηση της λατρείας και των τελετουργειών, αλλά η επιδίωξη του υπέρτατου αγαθού, τουτέστιν της μακαριότητας η οποία μας έρχεται από τη γνώση και την αγάπη του Θεού», γράφει ο Λενουάρ προχωρώντας σε μια αναγωγή προς τον Αριστοτέλη και την «νόηση» (νόος), που οδηγεί στην τελείωση του ανθρώπου.

Όλα αυτά, βεβαίως, κάπου στο 1660, όταν η ανώτερη ταχύτητα με την οποία μπορούσε να ταξιδέψει ο άνθρωπος δεν ξεπερνούσε τα 20 χ/ω. Σ’ εκείνη την εποχή ο Σπινόζα είναι αυτός που προτείνει την επιστημονική εξέταση για το πώς γράφτηκαν τα «ιερά βιβλία», το πολιτισμικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής τους, ποια ήταν η προσωπικότητα και η πρόθεση των συγγραφέων τους, ποιοι τα αναγνώρισαν ως κανόνες τής όποιας εκκλησίας και ποιους σκοπούς εξυπηρετούσαν.

Αυτή η αμφισβήτηση, ισχύει, κατά τον Σπινόζα, για όλες τις θρησκείες. Τα ερωτηματικά που διατυπώνει αντέχουν ακόμα και σήμερα, παρότι πέρασαν 350 ολόκληρα χρόνια. Ο Λενουάρ, μεταφέρει ενδιαφέροντα αποσπάσματα της σπινοζικής σκέψης: «Συχνά έχω απορήσει με το γεγονός ότι άνθρωποι που καυχώνται ότι υπηρετούν τη χριστιανική θρησκεία, δηλαδή την αγάπη, τη χαρά, την ειρήνη, την εγκράτεια και τη φιλανθρωπία προς όλους, διαπληκτίζονται με μνησικακία και εκφράζουν καθημερινά το πιο ακραίο μίσος οι μεν προς τους δε, ούτως ώστε η πίστη τους αναγνωρίζεται ευκολότερα από το μίσος και την αδικία, παρά από τα άλλα συναισθήματα…»

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι, δε, η παράθεση επιστολής τού Σπινόζα προς τον μαθητή του Άλμπερτ Μπερ, όπου κατακεραυνώνει τόσο την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, όσο και το Ισλάμ: «Αναγνωρίζω πλήρως το πλεονέκτημα πολιτικής τάξης που εγκαθιστά η Ρωμαϊκή Εκκλησία… δεν θα ήξερα ικανότερη στο να εξαπατά το πλήθος και να εξουσιάζει τις ψυχές, εάν δεν υπήρχε η μουσουλμανική Εκκλησία, η οποία από την άποψη αυτή, υπερτερεί κατά πολύ όλων των άλλων…»

Τολμώ να διατυπώσω την άποψη πως «Το θαύμα του Σπινόζα» του Φρεντερίκ Λενουάρ είναι ένα άριστο μελέτημα και, βεβαίως, βοήθημα για όποιον επιθυμεί να προσεγγίσει όχι μόνο τον Σπινόζα, αλλά και την πρώιμη Νεωτερικότητα.

 Λάρισα, 7/1/2020