Η πορεία προς την Ανάσταση

Μικρό «προσκύνημα» 

στην Ορθόδοξη αγιογραφία τών Παθών

Από τον Άγγελο Πετρουλάκη

Τόσο στην Ορθόδοξη Υμνογραφία,

όσο και την Αγιογραφία,

η Εβδομάδα τών Παθών στάθηκε πηγή έμπνευσης

μιας ιδιαίτερα μεγάλης δημιουργίας ύμνων

που συγκλονίζουν με τη γλυκύτητά τους,

αλλά και εικόνων, που ιστορούν σκηνές από την Υμνογραφία,

αλλά και τα κείμενα των Ευαγγελίων,

που έχουν σχέση με την Μεγάλη Εβδομάδα,

την πορεία προς τον Γολγοθά

και τη δοξαστική Ανάσταση του Ιησού.

Η πορεία προς τα Πάθη και την Ανάσταση αρχίζει με την Έγερση του Λαζάρου, που περιγράφεται στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο και την θριαμβευτική είσοδο του Ιησού στα Ιεροσόλυμα. Στις εικόνες που ιστορούν την έγερση του Λαζάρου και μεταφέρουν το μήνυμα της νίκης τού Χριστού πάνω στον θάνατο, έχουμε πάντα τις αδελφές τού Λαζάρου, Μάρθα και Μαρία να σπεύδουν ικετεύοντας τον Ιησού…

«Η Έγερση του Λαζάρου».

«Κύριε, ήδη όζει, τεταρταίος γαρ εστί» (Ιωάννη ια΄ 39)

Άγιον Όρος, Μονή Σταυρονικήτα.

Αποδίδεται στον κρητικό ζωγράφο

Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά (1546).              

Η θριαμβευτική είσοδος του Ιησού στα Ιεροσόλυμα μετά την Έγερση του Λαζάρου συνδέθηκε ιστορικά και νοηματικά με το θαύμα στη Βηθανία. Ο Χριστός βρίσκει υποδοχή βασιλέως, από τις πρώτες κιόλας παραστάσεις που συναντάμε ανάγλυφες σε σαρκοφάγους. Στη συνέχεια, στην εικονογραφία, ο Ιησούς έξω από τα τείχη τής πόλεως ετοιμάζεται να εισέλθει - επί πώλον όνου – από την ανοιχτή πύλη, ακολουθούμενος από τους μαθητές Του.

Στην εικόνα τής Μονής τής Αγίας Αικατερίνης τού Σινά, ανάμεσα στον Ιησού και στους Ιουδαίους που τον υποδέχονται, υψώνεται το δέντρο απ’ όπου και τα κλαδιά τής Βαϊοφόρου.

«Η Βαϊοφόρος»

«Άρατε πύλας οι άρχοντες υμών

και επάρθητε πύλαι αιώνιοι

και εισελεύσεται ο βασιλεύς της δόξης» (Ψαλμός ΚΓ΄, 7-10).

Διάχωρο φύλλου εξαπτύχου.

Μέσα του 14ου αιώνα.

Σινά. Μονή Αγίας Αικατερίνης.

  

Η είσοδος του Ιησού στα Ιεροσόλυμα και η απόλυτα συμβολική επίσκεψή του στον Ναό με το γνωστό επεισόδιο της εκδίωξης των εμπόρων, καθώς και την ομιλία τού Χριστού με επίκεντρο την υποκρισία και τη ματαιότητα του υλικού πλούτου, γίνεται επίσης αντικείμενο ιστόρησης.

 «…και εισελθών ο Ιησούς εις το ιερόν ήρξατο εκβάλλειν τους πωλούντας και τους αγοράζοντας εν τω ιερώ, και τας τραπέζας των κολλυβιστών και τας καθέδρας των πωλούντων τας περιστεράς κατέστρεψε, και ουκ ήφιεν ίνα τις διενέγκη σκεύος δια του ιερού, και εδίδασκε λέγων αυτοίς ού γέγραπται ότι ο οίκος μου οίκος προσευχής κληθήσεται πάσι τοις έθνεσιν; Υμείς δε αυτόν εποιήσατε σπήλαιον ληστών» (Κατά Μάρκον, ια΄, 15-19)

 «Η έξωση των εμπόρων από τον ναό»,

Κυριάκος Κάσσης, 1971

Αξιοσημείωτη είναι η κοσμική έκφραση

του διωγμού τών εμπόρων από τον Ιησού,

από τον Λάκωνα ζωγράφο Κυριάκο Κάσση,

που οι ειδικοί της Τέχνης χαρακτηρίζουν

το ύφος του ως «μεγαλόσχημο ναΐφ».

«Ο διωγμός των εμπόρων από τον ναό».

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Ελ Γκρέκο

 (Πριν το 1570) Λεπτομέρεια

Εθνική Πινακοθήκη τής Ουάσιγκτον.

Η περίφημη μεταφορά της σκηνής από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη.

Το κόκκινο ένδυμα του Ιησού κυριαρχεί χρωματικάσ’ ολόκληρη τη σύνθεση.

Το θέμα τού Διωγμούαποδείχτηκε πολύ προσφιλές στον Ελ Γκρέκο,αφού σώζονται έξι αυθεντικές παραλλαγές του.

Την Μεγάλη Δευτέρα «μνείαν ποιούμεθα του μακαρίου Ιωσήφ του Παγκάλου, και της υπό του Κυρίου καταρασθείσης και και ξηρανθείσης Συκής», που εκφράζει την δυνατότητα του Κυρίου να κυριαρχεί επί εμψύχων και αψύχων, αλλά και τη δύναμη Του όχι μόνο να ευεργετεί, μα και να τιμωρεί. Επίσης από τη Μεγάλη Δευτέρα ξεκινούν οι Ακολουθίες τού Νυμφίου με την παραβολή τών Δέκα Παρθένων.

«Ιδού ο Νυμφίος έρχεται εν τω μέσω της νυκτός,

και μακάριος ο δούλος, ον ευρήσει γρηγορούντα,

ανάξιος δε πάλιν, ον ευρήσει ραθυμούντα.

Βλέπε ουν ψυχή μου, μη τω ύπνω κατενεχθής,

ίνα μη τω θανάτω παραδοθής

και της βασιλείας έξω κλεισθής,

αλλά ανάνηψον κράζουσα.

Άγιος, Άγιος, Άγιος ει ο Θεός…»

«Οι μωρές παρθένες».

Άκρως ενδιαφέρουσα τοιχογραφία (1542-1560) 

στο καθολικό τού Αγίου Νικολάου

τής Μονής τών Φιλανθρωπηνών

(στο νησάκι τής λίμνης τών Ιωαννίνων).

Εισερχόμενοι στο μέγα δράμα, που σημαίνεται με τον Μυστικό Δείπνο, συναντάμε την βούληση του Κυρίου να συμφάγει με τους μαθητές Του. Στην Ιερουσαλήμ, μετά τη θριαμβευτική Του είσοδο, ο Ιησούς θα στείλει τον Πέτρο και τον Ιωάννη να συναντήσουν αυτόν που θα τους υποδείξει το κατάλυμα, λέγοντάς τους:

«ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς· ἰδοὺ εἰσελθόντων ὑμῶν εἰς τὴν πόλιν συναντήσει ὑμῖν ἄνθρωπος κεράμιον ὕδατος βαστάζων· ἀκολουθήσατε αὐτῷ εἰς τὴν οἰκίαν οὗ εἰσπορεύεται, καὶ ἐρεῖτε τῷ οἰκοδεσπότῃ τῆς οἰκίας· λέγει σοι ὁ διδάσκαλος, ποῦ ἐστι τὸ κατάλυμα ὅπου τὸ πάσχα μετὰ τῶν μαθητῶν μου φάγω; κἀκεῖνος ὑμῖν δείξει ἀνώγαιον μέγα ἐστρωμένον· ἐκεῖ ἑτοιμάσατε». (Κατά Λουκάν΄)

Στο μέγα «ανώγαιον» θα ετοιμασθεί το συγκλονιστικότερο δείπνο τής ιστορίας τού ανθρώπου, που θα παραδοθεί στις επόμενες γενιές ως Μυστικός Δείπνος. Κατά τη διάρκεια του Δείπνου ο Ιησούς θα τελέσει και την συμβολική και μυστική πράξη τού Νιπτήρα, πλένοντας τα πόδια τών μαθητών Του.

Στην εικόνα τής Μονής Βλατάδων (Θεσσαλονίκη), που κατά τους ειδικούς τοποθετείται στο τέλος του 14ου αιώνα και ανήκει στην πρώιμη παλαιολόγεια εποχή, με πολλά στοιχεία της να συναντιούνται και στην Περίβλεπτο του Μυστρά, ο άγνωστος αγιογράφος παρακολουθεί το ευαγγελικό κείμενο του Ιωάννη (ιγ΄, 1-20) σύμφωνα με το οποίο ο Ιησούς σηκώθηκε από το τραπέζι, έβγαλε το ιμάτιό Του, έζωσε το λέντιο στη μέση Του και αφού γέμισε τον νιπτήρα με νερό έπλυνε τα πόδια των μαθητών Του, καλώντας τους να λειτουργήσουν στο μέλλον ανάλογα: «…υπόδειγμα γαρ δέδωκα υμίν, ίνα καθώς εγώ εποίησα υμίν και υμείς ποιείτε».

«Ο Νιπτήρας»

Τέλος 14ου αιώνα.

Διαστάσεις: 0,51 Χ 0,41 μ.

Θεσσαλονίκη, Μονή Βλατάδων.

Οι δώδεκα απόστολοι (ο ένας γονατιστός)με πρώτο τον Πέτρο,ενώπιον της συμβολικής κίνησης του Ιησού.

Εμφανής η ταραχή τού Πέτρου, που αρχικά αρνείται να του πλύνει τα πόδια ο Ιησούς και που αμέσως μετά τη δήλωση του Ιησούπως «εάν μη νίψω σε ουκ έχεις μέρος μετ’ εμού…»,μετανιώνει και υπερθεματίζει ζητώντας να του πλύνει ακόμη «και τας χείρας και την κεφαλήν».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Μυστικός Δείπνος ο οποίος είναι από τα θέματα που εμφανίζονται συχνότερα τόσο στις φορητές εικόνες, όσο και στις τοιχογραφίες.

Άλλωστε κατά τη διάρκειά του γίνεται η αποκάλυψη της προδοσίας «ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι εἷς ἐξ ὑμῶν παραδώσει με, ὁ ἐσθίων μετ᾽ ἐμοῦ» (Κατά Μάρκον)  και η προσφορά τού άρτου και του οίνου, που θα μείνουν στους αιώνες ως σύμβολα της υπέρτατης θυσίας: «᾽Εσθιόντων δὲ αὐτῶν λαβὼν ὁ ᾽Ιησοῦς τὸν ἄρτον καὶ εὐχαριστήσας ἔκλασε καὶ ἐδίδου τοῖς μαθηταῖς καὶ εἶπε· λάβετε φάγετε τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου. καὶ λαβὼν τὸ ποτήριον καὶ εὐχαριστήσας ἔδωκεν αὐτοῖς λέγων· πίετε ἐξ αὐτοῦ πάν τες· τοῦτο γάρ ἐστι τὸ αἷμά μου τὸ τῆς καινῆς διαθήκης τὸ περὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν»   (Ματθαίος).

«Ο Μυστικός Δείπνος»

Θεοφάνης Στρελίτζας Μπαθάς.

Διάχωρο επιστηλίου, 1535-1545.

Μονή Ιβήρων Αγίου Όρους.

Το ιμάτιο του Ιούδα,σε εκθαμβωτικό κόκκινο χρώμα,ξεχωρίζει τον προδότη από τους υπόλοιπους μαθητές.

Η συνέχεια του Μυστικού Δείπνου γράφεται στον κήπο τής Γεσθημανής με την προσευχή τού Ιησού και τη σύλληψή Του. Το δράμα βαίνει προς την κορύφωσή του. Το απόλυτο της εγκαρτέρησης, με τον Ιησού ολομόναχο στη νύχτα, να προσεύχεται προς τον Πατέρα, μεταφέρεται εικαστικά από τον μεγάλο μας ζωγράφο Κωνσταντίνο Παρθένη, σ’ ένα από τα συγκλονιστικότερα έργα του.

«καὶ θεὶς τὰ γόνατα προσηύχετο λέγων· πάτερ, εἰ βούλει παρενεγκεῖν τοῦτο τὸ ποτήριον ἀπ᾽ ἐμοῦ· πλὴν μὴ τὸ θέλημά μου, ἀλλὰ τὸ σὸν γινέσθω. ὤφθη δὲ αὐτῷ ἄγγελος ἀπ᾽ οὐρανοῦ ἐνισχύων αὐτόν» (κατά Λουκάν).

«Η προσευχή του Χριστού στο Όρος των Ελαιών»

Κωνσταντίνος Παρθένης.

Ελαιογραφία σε καμβά (προ του 1930).

Ιδιωτική συλλογή.

Θα ξαναγυρίσουμε στην εποχή μας, για να συναντήσουμε, στην κοσμική πλέον ζωγραφική, και πάλι τον Κυριάκο Κάσση σε μια από τις πλέον ανθρώπινες στιγμές που ανήκουν στο δράμα τής σύλληψης και του μαρτυρίου τού Ιησού. Είναι η άρνηση του Πέτρου.

Ο Κυριάκος Κάσσης σε μια ιδιαίτερης ένταση ιστόρηση του γεγονότος, ακολουθεί τον Ευαγγελιστή Λουκά, τοποθετώντας, στον κέντρο τών προσώπων, τη νεαρά γυναίκα να δείχνει τον έντρομο Πέτρο, που αρνείται κάθε σχέση με τον Δάσκαλο:

«ὁ δὲ Πέτρος ἠκολούθει μακρόθεν. ἁψάντων δὲ πυρὰν ἐν μέσῳ τῆς αὐλῆς καὶ συγκαθισάντων αὐτῶν ἐκάθητο ὁ Πέτρος ἐν μέσῳ αὐ τῶν. ἰδοῦσα δὲ αὐτὸν παιδίσκη τις καθήμενον πρὸς τὸ φῶς καὶ ἀτενίσασα αὐτῷ εἶπε· καὶ οὗτος σὺν αὐτῷ ἦν. ὁ δὲ ἠρνήσατο λέγων· γύναι, οὐκ οἶδα αὐτόν. καὶ μετὰ βραχὺ ἕτερος ἰδὼν αὐτὸν ἔφη· καὶ σὺ ἐξ αὐτῶν εἶ, ὁ δὲ Πέτρος εἶπεν· ἄνθρωπε, οὐκ εἰμί. καὶ διαστάσης ὡσεὶ ὥρας μιᾶς ἄλλος τις διισχυρίζετο λέγων· ἐπ᾽ ἀλη θείας καὶ οὗτος μετ᾽ αὐτοῦ ἦν· καὶ γὰρ Γαλιλαῖός ἐστιν. εἶπε δὲ ὁ Πέτρος· ἄνθρωπε, οὐκ οἶδα ὃ λέγεις. καὶ παραχρῆμα, ἔτι λαλοῦντος αὐτοῦ, ἐφώνησεν ἀλέκτωρ. καὶ στραφεὶς ὁ Κύριος ἐνέβλεψε τῷ Πέτρῳ, καὶ ὑπε μνήσθη ὁ Πέτρος τοῦ Λόγου τοῦ Κυρίου, ὡς εἶπεν αὐτῷ ὅτι πρὶν ἀλέκτορα φωνῆσαι ἀπαρνήσῃ με τρίς. καὶ ἐξελθὼν ἔξω ὁ Πέτρος ἔκλαυσε πικρῶς»

(κατά Λουκάν)

«Η άρνηση του Πέτρου»

Κυριάκος Κάσσης.

Λάδι, 1972 (70 Χ 100 εκατ.)

Την σύλληψη του Κυρίου θ’ ακολουθήσει η δίκη – παρωδία και η καταδίκη Του. Οι στρατιώτες θα Τον εμπαίξουν και θα Τον ντύσουν με κόκκινη χλαμύδα, σαρκάζοντας τις συμβολικές ρήσεις για την βασιλεία τών ουρανών: «καὶ ἐκδύσαντες αὐτὸν περιέθηκαν αὐτῷ χλαμύδα κοκκίνην, καὶ πλέξαντες στέφανον ἐξ ἀκανθῶν ἐπέθηκαν ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ καὶ κάλαμον ἐπὶ τὴν δεξιὰν αὐτοῦ, καὶ γονυπετήσαντες ἔμπροσθεν αὐτοῦ ἐνέπαιζον αὐτῷ λέγοντες· χαῖρε ὁ βασιλεὺς τῶν ᾽Ιουδαίων· καὶ ἐμπτύσαντες εἰς αὐτὸν ἔλαβον τὸν κάλαμον καὶ ἔτυπτον εἰς τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. καὶ ὅτε ἐνέ παιξαν αὐτῷ, ἐξέδυσαν αὐτὸν τὴν χλαμύδα καὶ ἐνέδυσαν αὐτὸν τὰ ἱμάτια αὐτοῦ, καὶ ἀπήγαγον αὐτὸν εἰς τὸ σταυρῶσαι» (Κατά Ματθαίον).

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, δεκαπέντε αιώνες μετά, θα χαρίσει στην ανθρωπότητα ένα από τα κορυφαία του έργα, με θέμα τον εμπαιγμό και την πορφυρή χλαμύδα.

Το έργο είναι γνωστό στην ιστορία τής Τέχνης ως «Ο διαμερισμός των ιματίων», προφανώς λανθασμένα, αφού ο διαμερισμός γίνεται μετά την Σταύρωση (Οἱ οὖν στρατιῶται ὅτε ἐσταύρωσαν τὸν ᾽Ιησοῦν, ἔλαβον τὰ ἱμάτια αὐτοῦ καὶ ἐποίησαν τέσσαρα μέρη, ἑκάστῳ στρατιώτῃ μέρος, καὶ τὸν χιτῶνα· ἦν δὲ ὁ χιτὼν ἄρραφος, ἐκ τῶν ἄνωθεν ὑφαντὸς δι᾽ ὅλου. εἶπον οὖν πρὸς ἀλλήλους· μὴ σχίσωμεν αὐτόν, ἀλλὰ λάχωμεν περὶ αὐτοῦ τίνος ἔσται· ἵνα ἡ γραφὴ πληρωθῇ ἡ λέγουσα· διεμερίσαντο τὰ ἱμάτιά μου ἑαυτοῖς, καὶ ἐπὶ τὸν ἱματισμόν μου ἔβαλον κλῆρον - Κατά Ιωάννην, κεφάλαιο 19^ο )

«Ο διαμερισμός των ιματίων»

Υπογραφή: δομήνικος θεοτο….. κρής επ…

Λάδι σε μουσαμά. Διαστάσεις:  2,85 Χ 1,73 μ.

Χρονολογία: 1577-1579

Σκευοφυλάκιο του καθεδρικού ναού, Τολέδο

Όμως ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ακολουθώντας το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (Παρέλαβον δὲ τὸν ᾽Ιησοῦν καὶ ἤγαγον· καὶ βαστάζων τὸν σταυρὸν αὐτοῦ ἐξῆλθεν εἰς τὸν λεγόμενον κρανίου τόπον, ὃς λέγεται ἑβραϊστὶ Γολγοθᾶ, ὅπου αὐτὸν ἐσταύρωσαν… - Κατά Ιωάννην), θα μας δώσει, δέκα χρόνια μετά (1589 – 1597), ένα ακόμα έργο που καθηλώνει με την πνευματικότητά του. Πρόκειται για τον περίφημο πίνακα «Via Dolorosa», που γνωρίζουμε ως «Ο Ελκόμενος Χριστός».

Το πρόσωπο του Ιησού και ιδιαίτερα τα μάτια Του αποπνέουν μια συγκλονιστική γαλήνη, η οποία βεβαίως δεν μαρτυρά καταπόνηση από το βάρος τού σταυρού. Αντίθετα εκφράζει την θεϊκή ηρεμία και την επίγνωση της αποστολής τού Υιού του Θεού.

«Via Dolorosa»

Υπογραφή: δομήνικος θεοτοκόπουλος εποίει

Λάδι σε μουσαμά. Διαστάσεις:  1,05 Χ 0,67 μ.

Χρονολογία: 1589-1597

Μουσείο Τέχνης της Καταλωνίας, Βαρκελώνη.

Η Σταύρωση…

Η Άκρα Ταπείνωσις…

Η κορύφωση του δράματος. Ο Ευαγγελιστής Μάρκος, ιδιαίτερα λακωνικός, δίνει το απόλυτο της ανθρώπινης τραγωδίας με τριάντα έξη λέξεις και μόνο: «Καὶ φέρουσιν αὐτὸν ἐπὶ Γολγοθᾶ τόπον, ὅ ἐστι με θερμηνευόμενον κρανίου τόπος. καὶ ἐδίδουν αὐτῷ πιεῖν ἐσμυρνισμένον οἶνον· ὁ δὲ οὐκ ἔλαβε. καὶ σταυρώσαντες αὐτὸν διαμερίζονται τὰ ἱμάτια αὐτοῦ βάλλοντες κλῆρον ἐπ᾽ αὐτὰ τίς τί ἄρῃ» (Κατά Μάρκον).

«Η Σταύρωση»

Αμφιπρόσωπη εικόνα,

14ος αιώνας, διαστάσεις 1,03 Χ 0,85 μ.

Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο.

Ο δημιουργός της εικόνας  προχωρά σε μια εντυπωσιακή αφαίρεση των στοιχείων τής σκηνής τής Σταύρωσης, αφήνοντας μόνο την μητέρα τού Ιησού και τον Ιωάννη, ενδεχομένως θέλοντας να τονίσει το χωρίο τού κατά Ιωάννην Ευαγγελίου:

«᾽Ιησοῦς οὖν ἰδὼν τὴν μητέρα καὶ τὸν μαθητὴν παρεστῶτα ὃν ἠγάπα, λέγει τῇ μητρί αὐτοῦ· γύναι, ἴδε ὁ υἱός σου. εἶτα λέγει τῷ μαθητῇ· ἰδοὺ ἡ μήτηρ σου. καὶ ἀπ᾽ ἐκείνης τῆς ὥρας ἔλαβεν ὁ μαθητὴς αὐτὴν εἰς τὰ ἴδια».

Αντίθετα, στην Σταύρωση που αποδίδεται στον περίφημο βενετό ζωγράφο Πάολο Βενετζιάνο, ιστορούνται λεπτομέρειες και από τα τέσσερα Ευαγγέλια. Οι δυτικές επιρροές είναι επίσης εμφανείς (το ένα καρφί στα πόδια του Ιησού, οι έφιπποι αξιωματικοί κ. ά.).

Ο ζωγράφος συγκέντρωσε τα περισσότερα πρόσωπα που αναφέρονται στα σχετικά χωρία τών Ευαγγελίων: Την Μαγδαληνή με λυμένα τα μαλλιά, στην βάση του σταυρού, την Παναγία στα χέρια τών μυροφόρων γυναικών, τον Ιωάννη να της κρατά το χέρι, τον νέο με το καλάμι και το σφουγγάρι βουτηγμένο στο ξύδι και στη χολή, τον μετανιωμένο αξιωματικό που κέντησε την πλευρά τού Ιησού για να διαπιστωθεί ο θάνατός Του, τον εκατόνταρχο Λογγίνο (με φωτοστέφανο), που ασπάσθηκε τον Χριστιανισμό και στη συνέχεια μαρτύρησε στην Καππαδοκία κ. ά.

«Η Σταύρωση»

Paolo Veneziano,

14ος αιώνας, διαστάσεις 1,09 Χ 0,605 μ

Αθήνα, Βυζαντινό Μουσείο.

Σκηνή άφατου πόνου, επίσης, είναι αυτή της Αποκαθήλωσης, την οποία συναντάμε τόσο σε στέρεους βυζαντινούς τύπους ν’ ακολουθεί τα σχετικά χωρία τού Ευαγγελίου, όσο και σε πιο ελεύθερες εκφράσεις, κυρίως στην κοσμική ζωγραφική.

Οι περισσότερες ιστορήσεις ακολουθούν το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, με τον ευγενικό Ιουδαίο αριστοκράτη Ιωσήφ από Αριμαθαίας, να παρακολουθεί τη διαδικασία τής αποκαθήλωσης και τον Νικόδημο να περιποιείται το νεκρό σώμα τού Ιησού (Μετὰ δὲ ταῦτα ἠρώτησε τὸν Πιλᾶτον ᾽Ιωσὴφ ὁ ἀπὸ ᾽Αριμαθαίας, ὢν μαθητὴς τοῦ ᾽Ιησοῦ, κεκρυμμένος δὲ διὰ τὸν φόβον τῶν ᾽Ιουδαίων, ἵνα ἄρῃ τὸ σῶμα τοῦ ᾽Ιησοῦ· καὶ ἐπέτρεψεν ὁ Πιλᾶτος. ἦλθεν οὖν καὶ ἦρε τὸ σῶμα τοῦ ᾽Ιησοῦ, ἦλθε δὲ καὶ Νικόδημος ὁ ἐλθὼν πρὸς τὸν ᾽Ιησοῦν νυκτὸς τὸ πρῶτον, φέρων μῖγμα σμύρνης καὶ ἀλόης ὡς λίτρας ἑκατόν. ἔλαβον οὖν τὸ σῶμα τοῦ ᾽Ιησοῦ καὶ ἔδησαν αὐτὸ ἐν ὀθονίοις μετὰ τῶν ἀρωμάτων, καθὼς ἔθος ἐστὶ τοῖς ᾽Ιουδαίοις ἐνταφιάζειν. ἦν δὲ ἐν τῷ τόπῳ ὅπου ἐσταυρώθη κῆπος, καὶ ἐν τῷ κήπῳ μνημεῖον καινόν, ἐν ᾧ οὐδέπω οὐδεὶς ἐτέθη· ἐκεῖ οὖν διὰ τὴν παρασκευὴν τῶν ᾽Ιουδαίων, ὅτι ἐγγὺς ἦν τὸ μνημεῖον, ἔθηκαν τὸν ᾽Ιησοῦν), παραλείποντας την Παναγία και τις μυροφόρες με τον Ιωάννη, για τις οποίες γίνεται αναφορά στα υπόλοιπα τρία Ευαγγέλια.

«Η Αποκαθήλωση»

Σκηνή από εικόνα τής Παναγίας,

ένθρονης βρεφοκρατούσας.

Δεύτερο μισό τού 15ου αιώνα.

Διαστάσεις 0,87 Χ 0,65 μ.

Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη.

Ο θρήνος τής Παναγίας με το άψυχο σώμα τύυ Ιησού στην αγκαλιά της, που βεβαίως δεν συναντιέται στα Ευαγγελικά χωρία, αλλά δημιούργησε τις γνωστές «Πιετά» στη δυτική ζωγραφική, μας παραδίδεται συγκλονιστικά και από τον μεγάλο Έλληνα Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Η πρώτη από τις δικές του «Πιετά», με εμφανείς επιρροές από την αναγεννησιακή ζωγραφική, αλλά και την βυζαντινή εικονογραφία (έργο προ του 1570), μαρτυρά την μεγαλοφυΐα τού Γκρέκο. Έργο λυρικότατο με εντυπωσιακή κίνηση και δραματική εναλλαγή τών χρωματικών τόνων.

«Πιετά»

Έργο προ του 1570.

Υπογραφή: ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ (ΕΠΟΙΕΙ;)

Λάδι σε ξύλο. Διαστάσεις:  0,29 Χ 0,20 μ.

Χρονολογία: 1589-1597

Συλλογή Τζόνσον, Φιλαδέλφεια.

Εξαιρετικό επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει η απόδοση της σκηνής από τους νεοέλληνες ζωγράφους, Το σημαντικότερο, ίσως, έργο το συναντάμε στον Κωνσταντίνο Παρθένη, ο οποίος δημιούργησε τον δικό του εικονογραφικό τύπο τού Θρήνου, είτε σε κάρβουνο, είτε σε λάδια.

«Θρήνος (Αποκαθήλωση)», 1917

Κωνσταντίνος Παρθένης.

Ελαιογραφία σε καμβά,

114 Χ 130 εκατ., ιδιωτική συλλογή

Η Ανάσταση στην βυζαντινή αγιογραφία συνδέεται άμεσα με την κάθοδο του Ιησού στον Άδη, θέμα που δεν το συναντάμε στα επίσημα Ευαγγέλια της Εκκλησίας, αλλά στο απόκρυφο Ευαγγέλιο του Νικοδήμου, του πιστού που βοήθησε στην αποκαθήλωση και στην ταφή τού Χριστού και που υπήρξε αρκετά προσφιλές στην πρωτοχριστιανική εποχή. Στις περισσότερες ιστορήσεις εμφανίζονται τα πρόσωπα του Ιωάννη του Προδρόμου, του Αδάμ, του Δαβίδ, του Σολομώντος και άλλων προφητών. Ο Ιησούς, άλλοτε πατώντας στις σπασμένες πύλες του Άδη, άλλοτε στον δύσμορφο σατανά, αγιογραφείται ρωμαλέος νικητής τού θανάτου και ελπιδοφόρος ζωοποιός δύναμη. 

Ο τύπος της ιστόρησης που εκφράζει την Έγερση του Ιησού έρχεται όψιμα, με απόλυτα δυτικές επιρροές και παρατηρείται στις μετά τον 15ο αιώνα αγιογραφήσεις.

«Αναβαλλόμενος το φως ώσπερ ιμάτιον…»

Η Μονή τής Χώρας στην Κωνσταντινούπολη έχει να μας δείξει συγκλονιστικά δείγματα ευαισθησίας τών ταπεινών δημιουργών τού Βυζαντίου.

Η τοιχογραφία τής Αναστάσεως (1318-1321) στο παρεκκλήσι τής Μονής, με τον Ιησού ντυμένο στα λευκά («αναβαλλόμενος το φως ώσπερ ιμάτιον»), να εγείρει, από τους τάφους τού Άδη, τους πρωτόπλαστους Αδάμ και Εύα, λυτρώνοντας τον Άνθρωπο από το προπατορικό αμάρτημα, παρουσιάζει όλη τη μεγαλοπρέπεια του αναστάσιμου μηνύματος.

Η εξαιρετική ελευθερία κίνησης και χρωμάτων ανοίγει ένα σημαντικό παράθυρο στο πρωτοαναγεννησιακό κλίμα που πλέον θα δημιουργήσει την μεγάλη τέχνη στην Ιταλία και την κεντρική Ευρώπη.

«Η εις Άδου Κάθοδος».

Θεοφάνης Στρελίτζας Μπαθάς

1546, Διαστάσεις: Ο,575 Χ 0,38 μ.

Άγιον Όρος, Μονή Σταυρονικήτα.

Η ώριμη κρητική ζωγραφική ακολουθεί την μέχρι τότε παράδοση, χωρίς όμως την ακτιδωτή δόξα που κυριαρχεί στη μεσοβυζαντινή περίοδο.

Στα πόδια του Ιησού, αλυσοδεμένοι οι δυο άρχοντες του σκότους Άδης και Σατάν, με τον Ιησού να εγείρει τον Αδάμ.

«Η Ανάσταση»,

Ανδρέας Παβίας

Σκηνή από εικόνα με ευαγγελικά θέματα και αγίους.

15ος αιώνας.

Γενεύη, Mousee d’ art et d’ histoire

Η ιταλοκρητική εικόνα της Γενεύης, που αποδίδεται τον κορυφαίο Ανδρέα Παβία, παρακολουθεί δυτικά πρότυπα, με τον Χριστό να εγείρεται από τη λάρνακα, στηριζόμενος στο δεξί του πόδι και κρατώντας αναστάσιμο λάβαρο.

«Η Ανάσταση»

Υπογραφή: δομήνικος θεοτοκόπουλος εποίει.

Λάδι σε μουσαμά, 1603-1607

Διαστάσεις: 2,75 Χ 1,27 μ.

Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο.

Ένα από τα όψιμα έργα του Ελ Γκρέκο, όπου ο χώρος καταργείται από τον ζωγράφο, που πλέον πλάθει με ιδιαίτερη δύναμη τη φόρμα, δοξάζοντας τη δύναμη του αναστηθέντος Ιησού.