Ένα συναρπαστικό χρονικό...

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Από τον Άγγελο Πετρουλάκη

Έντουαρντ Τζ. Λάρσον

Ως τις άκρες της γης

Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ

Η ιστορία της ανθρωπότητας δεν είναι μόνο οι πόλεμοί της, το αίμα που χύθηκε. Είναι και πολλά άλλα. Η μακριά σειρά των επιστημονικών επιτευγμάτων, οι άθλοι της ιατρικής έρευνας. Η διαμόρφωση της φιλοσοφικής σκέψης και άλλα. Σ’ αυτά τα «άλλα» σημαντική θέση κατέχουν οι εξερευνήσεις και οι ανακαλύψεις άγνωστων τόπων της γης. Οι νεότεροι προσπερνούν ή έχουν πλήρη άγνοια γι’ αυτά τα μεγάλα βήματα του ανθρώπου, τόσο όμως σημαντικά για να εκτιμήσει ο καθένας μας πόσος αγώνας χρειάστηκε για να έχουμε και τη γνώση, αλλά και τις κατακτήσεις, που σήμερα μας φαίνονται φυσιολογικές.

Το «Ως τις άκρες της γης», γραμμένο από τον βραβευμένο με Πούλιτζερ Έντουαρντ Τζ. Λάρσον, είναι ένα συναρπαστικό χρονικό του περιπετειώδους 1909: της χρονιάς κατά την οποία τρεις τολμηρές αποστολές –υπό τον Έρνεστ Σάκλετον, τον Ρόμπερτ Πίρι και τον δούκα των Αβροζίων– στόχευσαν ταυτόχρονα τις δύο άκρες και την πιο ψηλή κορυφή του κόσμου!

Στην αυγή του 1909 τα πολυτιμότερα πετράδια στο στέμμα των εξερευνήσεων δεν είχαν ακόμη διεκδικηθεί: ο Βόρειος και ο Νότιος Πόλος και ο λεγόμενος «Τρίτος Πόλος», το ψηλότερο σημείο του κόσμου, στις απάτητες κορυφές των Ιμαλαΐων. Προτού τελειώσουν τα φύλλα των ημερολογίων του, οι τρεις αποστολές θα έχουν έρθει αντιμέτωπες με τον θάνατο, την ανταρσία και τις σκληρότερες συνθήκες στον πλανήτη, για να καρφώσουν τις σημαίες τους στις άκρες της Γης.

Ο Έντουαρντ Τζ. Λάρσον, βασισμένος σε πλήθος ντοκουμέντων, αλλά και επιτόπια έρευνα, συνυφαίνει τις τρεις αυτές ιστορίες σε μια συναρπαστική περιπέτεια.

Οι τρεις αποστολές του 1909 εξυμνήθηκαν ως τα όρια του θρύλου και οι αρχηγοί τους θεωρήθηκαν ήρωες. Αφαιρώντας το κάλυμμα του μύθου, ο συγγραφέας φωτίζει ξανά τα γεγονότα υπενθυμίζοντας πως στην καρδιά αυτής της μοναδικής ιστορίας εξερεύνησης δε βρίσκονταν θεοί, αλλά άνθρωποι, κι αυτό είναι που κάνει το επίτευγμά τους ακόμη σπουδαιότερο.

Το 1908, οι New York Times, είχαν γράψει: «Ποτέ ξανά στην ιστορία των σύγχρονων εξερευνήσεων δεν έχουν λάβει χώρα τόσο εκτενείς και επίμονες προσπάθειες αποκάλυψης των μυστηρίων των άγνωστων περιοχών του κόσμου… Δύο εξερευνητές επιχειρούν να λύσουν το αίνιγμα του Βόρειου Πόλου. Τέσσερις ομάδες έχουν το βλέμμα τους στραμμένο στην παγωμένη ήπειρο της Ανταρκτικής. [...] Στην καρδιά της Ασίας βρίσκονται αδιάβατες οροσειρές και απέραντες έρημοι, άγνωστες ακόμη στους σύγχρονους γεωγράφους».

Με τον Θίοντορ Ρούζβελτ, έναν λάτρη της περιπέτειας, στον Λευκό Οίκο και τον ομοϊδεάτη του Εδουάρδο Ζ ́ στον θρόνο της Βρετανίας και των μακρινών αποικιών της, με τις νέες τεχνολογίες που διευκόλυναν την πρόσβαση σε απομακρυσμένα μέρη, και με τη σύσταση μιας αυτοκρατορίας να αποτελεί δημοφιλή στόχο της εποχής εκείνης, πολλοί εξερευνητές πάσχιζαν να φτάσουν πρώτοι σε τόπους που μέχρι πρότινος φάνταζαν απροσπέλαστοι. Τρεις πόλοι που δεν είχαν διεκδικηθεί έως τότε αναδεικνύονται σε απώτατους στόχους εξερεύνησης: ο Βόρειος Πόλος, ο Νότιος Πόλος και ο αποκαλούμενος Πόλος Υψομέτρου στα Ιμαλάια.

Με δεδομένη τη δόξα για όσους ήταν αρκετά τολμηροί, ώστε να το επιχειρήσουν, αλλά και αρκετά σκληροτράχηλοι, ώστε να καταφέρουν να φτάσουν ως τους πόλους, το 1909 εξελισσόταν σε μια χρονιά όπου η σύγχρονη περιπετειώδης μορφή εξερεύνησης νέων τόπων θα έφτανε στο απόγειό της.

Οι αποστολές του 1909 αποτέλεσαν την κορύφωση μιας μακράς σειράς επιχειρήσεων στα μήκη και τα πλάτη του κόσμου από εξερευνητές με αξιοσημείωτο ιστορικό. Ο κύριος Αμερικανός διεκδικητής, ο Ρόμπερτ Ε. Πίρι, είχε οργανώσει στο παρελθόν επτά αποστολές στα βάθη της Αρκτικής, με τις τρεις τελευταίες να επικεντρώνονται συγκεκριμένα στον Βόρειο Πόλο. Ο διασημότερος από τους τρεις εξερευνητές που θα μελετήσουμε, ο Ιταλός πρίγκιπας Αμεδαίος Λουδοβίκος, δούκας των Αβρουζίων, επιδοκιμάστηκε ένθερμα για τις πρωτοποριακές ορειβασίες που πραγματοποίησε σε τρεις διαφορετικές ηπείρους, ενώ ηγήθηκε και μιας εξόρμησης στην Αρκτική, η οποία έφτασε πιο βόρεια από κάθε άλλη έως τότε.

Ο κορυφαίος Αυστραλός γεωλόγος Έτζγουορθ Ντέιβιντ συνόδευσε τον Έρνεστ Σάκλετον στην προσπάθειά του να φτάσει, με τη βοήθεια του μελλοντικού αστέρα των πολικών εξερευνήσεων Ντάγκλας Μόσον, στον νότιο μαγνητικό πόλο. Οι άνδρες αυτοί αποτελούσαν τις διασημότητες της εποχής, αναζητώντας την αθανασία στις άκρες της Γης.

Στον πρόλογό του, ο συγγραφέας, σημειώνει:

«Το ένστικτο του εξερευνητή δεν ήταν κάτι καινούργιο. Δεν αποκλείεται να χρονολογείται από τις απαρχές της ίδιας της ανθρώπινης ζωής. Με την ανακάλυψη μεθόδων πλοήγησης και την αύξηση του πληθυσμού που σημειώθηκε γύρω στο 1500 μ.Χ. Ευρωπαίοι εξερευνητές άρχισαν να επιχειρούν εξορμήσεις μακριά από τις έως τότε γνωστές σε αυτούς περιοχές του κόσμου.

»Από τον Χριστόφορο Κολόμβο, τον Φερδινάνδο Μαγγελάνο και τον Σαμουέλ ντε Σαμπλέν ως τον Τζέιμς Κουκ, τους Λούις και Κλαρκ, και τον Ντέιβιντ Λίβινγκστον, μεταξύ άλλων, οι Ευρωπαίοι και οι μετανάστες απόγονοί τους άρχισαν να εξερευνούν και να εποικίζουν ήδη κατοικημένες περιοχές σε όλο τον κόσμο. Την περίοδο αυτήν την ονόμασαν, με χαρακτηριστική υπερηφάνεια και καθαρά ευρωπαϊκή σκοπιά, Εποχή των Ανακαλύψεων, και πράγματι έτσι ήταν γι’ αυτούς.

»Ποτέ πριν δεν ταξίδεψε άλλος λαός τόσο γρήγορα και τόσο μακριά από την πατρίδα του και εγκαταστάθηκε σε τόσο πολλές περιοχές με τέτοια ταχύτητα. Με το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοικημένων εδαφών του πλανήτη να έχει εξερευνηθεί –αν όχι εποικηθεί– από Ευρωπαίους, τα βάθη της Αρκτικής καθώς και απομακρυσμένα ορεινά μέρη βρέθηκαν στο επίκεντρο της δυτικής φαντασίας. Αναδείχθηκαν σε νέους τόπους εξερεύνησης. Η ιδέα της ύπαρξης ολόκληρων βασιλείων από πάγο γοήτευε τους ρομαντικούς ποιητές, τους συγγραφείς μυστηρίων, τους αριστοκράτες που αποζητούσαν την περιπέτεια, αλλά και την ανερχόμενη μεσαία τάξη.

»Δημοφιλείς λογοτέχνες του 19ου αιώνα, από τον Κάρολο Ντίκενς και τον Ιούλιο Βερν ως τον Έντγκαρ Άλαν Πόε και τον Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, εμπνεόμενοι κυρίως από τις πολυάριθμες απόπειρες των Βρετανών να ανακαλύψουν ένα Βορειοδυτικό Πέρασμα από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό Ωκεανό, τοποθέτησαν κάποιες από τις ιστορίες τους στην Αρκτική.

»Σε αυτές, οι άνθρωποι, βυθισμένοι σε μια παγερή απόγνωση, κατέφευγαν στις έμφυτες δεξιότητές τους για να επιβιώσουν σε ένα φυσικό περιβάλλον αδιάφορο, αν όχι εχθρικό απέναντί τους. Άλλοι συγγραφείς, και ιδιαίτερα ποιητές, αναζήτησαν την έμπνευση στις Άλπεις. Ο τόπος αυτός παρουσιάζεται συχνά ως μεγαλοπρεπής ή ακόμη και πνευματικός, με έναν τρόπο πανθεϊστικό· αντίθετα, η Αρκτική απεικονιζόταν ως μια κόλαση πάγου, η οποία, στην καλύτερη περίπτωση, δοκίμαζε το ψυχικό σθένος του ανθρώπου και, στη χειρότερη, τον οδηγούσε στην απόγνωση, στην τρέλα και στον θάνατο. Οι ορειβάτες μπορεί να έβρισκαν τον θεό τους πάνω στα βουνά, αλλά οι εξερευνητές των πόλων σπάνια το έκαναν στις απέραντες εκτάσεις του αρκτικού παγετού...»

Το 1909, η νέα γενιά εξερευνητών ήταν καλύτερα προετοιμασμένη να φτάσει αυτούς τους άπιαστους ως τότε στόχους. Οι αρχηγοί τους μετατράπηκαν στους λέοντες της περιόδου και στους ήρωες μιας ολόκληρης εποχής. Η εφημερίδα London Daily News έγραψε στην ετήσια επισκόπησή της με τίτλο «Το Υπέροχο Έτος 1909»:

«Λίγα γεγονότα του 1909 γέννησαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον από την επιστροφή των εξερευνητών, οι οποίοι, για ένα διάστημα, βρίσκονταν εξαφανισμένοι από προσώπου γης, στην προσπάθειά τους να λύσουν το μυστήριο των πολικών θαλασσών».

Παρ’ όλα αυτά, στη συνέχεια, μέσα σε μισή δεκαετία ξέσπασε ένας παγκόσμιος πόλεμος, ο οποίος δεν άφηνε περιθώρια για τίποτε άλλο, ενώ δημιούργησε νέα πεδία δόξας και πάθους, καθώς και μια διαφοροποιημένη αντίληψη περί ηρωισμού.

Οι πολιτισμικές, οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις που ακολούθησαν κράτησαν την προσοχή των ανθρώπων αλλού για το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα. Έως το τέλος του αιώνα, ωστόσο, και χάρη στο φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, ο ολοένα συρρικνούμενος θαλάσσιος πάγος, οι παγετώνες και τα ηπειρωτικά στρώματα πάγου, είχαν τραβήξει ακόμη μια φορά το ενδιαφέρον των επιστημόνων, των εξερευνητών, αλλά και του κοινού.

Ιδιωτικά σκάφη και κρουαζιερόπλοια διασχίζουν πλέον το Βορειοδυτικό Πέρασμα και πλέουν στην ακτή της Ανταρκτικής. Οι ορεινοί παγετώνες λειτουργούν ως ενδείξεις για την υπερθέρμανση του πλανήτη. Το λιώσιμο των θαλάσσιων πάγων της Αρκτικής έχει ανοίξει νέους εμπορικούς δρόμους. Οι πυρήνες του πάγου στα εναπομείναντα στρώματά του μας προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για τις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας ανά τους αιώνες και μαρτυρούν την εντυπωσιακή ταχύτητα με την οποία αυτή αυξάνεται σήμερα. Οι περιοχές που ανακάλυψαν οι εξερευνητικές ομάδες του 1909 και οι οποίες είχαν παραμείνει παγωμένες για αιώνες τώρα μεταμορφώνονται μπροστά στα μάτια μας, δίνοντας νέα αξία στις διηγήσεις του παρελθόντος.

Για την εμπειρία του, γράφει ο Έντουαρντ Τζ. Λάρσον:

«Ταξιδεύοντας πάντα ομαδικά, και πολλές φορές στο πλευρό ειδικών, είχα την ευκαιρία να δω πολλά απ’ όσα είδαν ο Σάκλετον, ο Μόσον και οι άλλοι επισκέπτες της Θάλασσας Ρος, από το Στρώμα Πάγου της Ανατολικής Ανταρκτικής και την Παγοκρηπίδα Ρος ως τον Νότιο Πόλο και την κορυφή του όρους Έρεβος.

»Οι παρατεταμένες διαμονές μου στο ακρωτήριο Ρόιντς του Σάκλετον και κοντά στο Χατ Πόιντ του Σκοτ, καθώς και στο ακρωτήριο Έβανς, όπου τα πρωτόγονα χειμερινά καταλύματα των εξερευνητών παραμένουν άθικτα, από τα αχρησιμοποίητα κιβώτια με τις γαλέτες τους ως το επί μακρόν κατεψυγμένο κρέας που φύλασσαν στο κελάρι μού έδωσαν μια εικόνα για τον τρόπο που ζούσαν οι ομάδες αυτές πολύ πιο αναλυτική απ’ ό,τι θα ήλπιζα ποτέ να αντλήσω από μια έρευνα στα σχετικά αρχεία.

»Άλλα ταξίδια μου με έφεραν στη νήσο Ελέφαντα και στην Ανταρκτική Χερσόνησο, στα Ιμαλάια και στο βορειότερο τμήμα της Αρκτικής πάνω από τη Νορβηγία και τη Βόρεια Αμερική. Παρά τις αλλαγές που έχει επιφέρει ο περασμένος αιώνας, αυτές οι πολύ απλοποιημένες επισκέψεις ενίσχυσαν τον βαθύ θαυμασμό και την εκτίμηση που τρέφω για τους εξερευνητές του 1909».